De geschiedenis van heksen en bezems: waarom ze nooit zonder worden afgebeeld
Als je aan een heks denkt, welk beeld komt er dan in je op? Naar alle waarschijnlijkheid een grimmige oude vrouw met een punthoed op een bezem. Maar waarom wordt deze oude figuur precies zo weergegeven?
De eerste afbeeldingen van heksen op bezems
Freepik
In de collectieve verbeelding heeft de heks een specifiek uiterlijk: een gebogen neus, in het zwart gekleed, met een lange punthoed op en vliegend op een bezem. Wie voor Halloween voor dit masker kiest, kan niet zonder deze elementen, die in de populaire traditie sterk met deze figuur verbonden zijn. Maar waarom is de bezem een van de onmisbare “accessoires” voor heksen? Wat heeft dit huishoudelijk voorwerp te maken met toverdrankjes en rituelen? Zowel heksen als bezems vinden hun oorsprong lang geleden: hoewel ze niet dezelfde werktuigen gebruikten als de moderne, veegden mensen al in de oudheid hun huizen en kozen ze voor lange dunne stokken en natuurlijke vezels.
De term zelf, "bezem", is afgeleid van de struik die werd gebruikt om deze oerwerktuigen te maken en werd vanaf het begin geassocieerd met de huishoudelijke rol die aan vrouwen werd toegekend. Het was echter niet het vrouwelijke geslacht dat de geschiedenis van het vliegen op een bezem inluidde: de eerste was in feite Guillaume Edelin, een Franse priester die in 1453 werd berecht wegens hekserij en bekende dat hij op een bezem had gevlogen. De onthulling ervan was echter geen verrassing: de eerste illustraties van heksen die op een bezemsteel vliegen, dateren twee jaar eerder, in 1451, in het manuscript Le Champion des Dames van de dichter Martin Le Franc.
Heksen op de bezem, van vruchtbaarheid tot trance
Pexels
Maar waarom zouden heksen op bezems vliegen? Wat symboliseert deze actie? Volgens antropoloog Robin Skelton zou het kunnen teruggaan tot een ritueel van heidense oorsprong om de vruchtbaarheid te bevorderen, toen boeren onder de volle maan op hooivorken en palen dansten om hun oogst te vergemakkelijken. Dit gebruik werd vervolgens omgezet naar heksen en de algemene legenden dat ze 's nachts met deze middelen naar de sabbats reisden. Toen ze vrouwen deze praktijken zagen uitvoeren om vruchtbaarheid te verkrijgen, verwarden mannen ze met demonische bezweringen en begonnen ze hen te vervolgen.
Niet alleen dat, volgens sommigen was de steel van de bezem het perfecte gereedschap om drankjes op te sprenkelen, zodat ze konden “vliegen” en in een soort trance raakten. In de Middeleeuwen geloofde men dat heksen zalfjes maakten met planten die hallucinogene stoffen bevatten, zoals bilzekruid, alruin, wolfskers en jimsonweed, maar dat ze deze liever opnamen door contact met de huid op de bezemsteel dan ze in te nemen, om mogelijke maag- en darmproblemen te voorkomen.
Heksenjachten waren in die tijd natuurlijk schering en inslag en het is niet mogelijk om met zekerheid te zeggen of dergelijke theorieën het resultaat waren van feiten of vooroordelen. In ieder geval bleef het beeld van heksen op bezems wortel schieten en werd het vanaf de 17e eeuw steeds wijder verbreid, hand in hand met de associatie van vrouwen met het huishoudelijk gebruik van dit hulpmiddel. Hoewel de heksenvervolging vanaf de 18e eeuw afnam, blijft deze universele voorstelling tot op vandaag bestaan.
De heksenbezem, de rol in de magische kunsten
Pexels
Afgezien van de echte of veronderstelde redenen waarom heksen bezems gebruikten om de effecten van natuurlijke psychoactieve stoffen te verkrijgen, hoe werden ze gebruikt in de kunst van de magie? Ze werden onderdeel van hun rituelen, bijvoorbeeld om magische cirkels van bescherming te creëren, in het centrum waarvan het ritueel werd uitgevoerd, waardoor effectief een scheidingsruimte met de buitenwereld werd gecreëerd. De kunst van het “vliegen” op een bezemsteel symboliseerde het vermogen om het bewustzijn te overstijgen om verbinding te maken met een spirituele dimensie en was tegelijkertijd een hulpmiddel dat wees op vrouwelijke kracht in de magische kunst.
Omdat bezems van nature gemaakt zijn om vuil te verwijderen, hadden ze voor heksen bovendien het symbolische nut om de omgeving te zuiveren van negatieve energieën voordat ze aan een ritueel begonnen. Als een soort toverstaf werden ze in de lucht gezwaaid om deze energieën af te weren en om contact te maken met de elementen van de natuur waaruit de bezems zelf waren samengesteld. In sommige gevallen konden ze een echte “scepter van macht” vertegenwoordigen: de bezem werd beschouwd als een symbool van autoriteit en degene die hem bezat kon de uitvoering van een magische praktijk bepalen en aanwijzingen geven aan de rest van de aanwezigen.
Kortom, bezems zijn onlosmakelijk verbonden met heksenfiguren die, hoewel ze al eeuwen niet meer vervolgd worden, niet meer los te denken zijn van dit viscerale en onmisbare onderscheidende element, althans in de collectieve verbeelding.
